Cây Xoan (Melia azedarach L.)
- Tên khác: Lá Sầu Đâu, Xoan Trắng, Xuyên Luyện, Khổ Luyện, Đốc Kiên, S Đâu (Campuchia), Lilas du Japon, Lilas des Indes, Laurier Grec, Laux Sycomre.
- Tên Khoa Học: Melia azedarach L.
- Thuộc Họ: Xoan (Meliaceae)
A. Mô Tả Cây
Cây Xoan là một loài cây cao to, có thể đạt đến chiều cao 25-30m, nhưng thường chỉ thấy 10-15m do đã bị khai thác. Thân cây có bề mặt xù xì, nhiều chỗ lồi lõm, với nhiều vết khía học. Lá mọc cách 2-3 lần kép lông chim lẻ. Chiều dài của mỗi bộ lá có thể tới 60-100cm, chiều rộng toàn bộ lá từ 40-60cm. Lá chét dài 7-8cm, rộng 2-3cm. Cuống lá chét ngắn, mép khứa răng cưa nông, mặt dưới lá và cuống có lông hình khiên. Cụm hoa hai ngả, 4-5 lá dài, 4-5 cánh hoa màu tím nhạt, ống nhị màu tím. Quả Xoan kết quả vào tháng 3, chín vào tháng 12, khi chín có màu vàng. Trong quả chứa một hạch màu nâu nhạt.
Chú Ý: Ở các tỉnh vùng Tây Bắc (Sơn La, Lai Châu), cây Xoan phổ biến là loài Melia toosendan Sieb, et Zucc., có quả to hơn, quả hạch có 6-8 ô.
B. Phân Bố, Thu Hái và Chế Biến
- Xoan mọc hoang và được trồng rộng rãi ở nhiều nơi trong nước, cả ở miền núi và miền xuôi. Trong miền xuôi, cây thường mọc khỏe mạnh hơn. Việc trồng Xoan phổ biến do đơn giản và tăng trưởng nhanh. Chỉ sau 6-7 năm là có thể khai thác để lấy gỗ làm cột nhà, đồ dùng.
- Xoan thích hợp với nhiều loại đất: bãi cát, đồng bằng, đồi núi, và nương rẫy. Thường trồng bằng hạt, được gieo vào khoảng tháng 12 khi hạt đã chín. Hạt Xoan giữ được từ 7-8 tháng. Khi trồng, đào hố sâu 25-30cm, rộng 30-40cm, mỗi hốc cách nhau 1-1,5m, và gieo 3-4 hạt.
- Khi sử dụng Xoan làm thuốc, người ta thường chọn cây đã đến tuổi khai thác gỗ (6-7 năm). Gỗ và rễ củ của cây cũng được sử dụng như cũ.
- Vỏ thân và vỏ rễ là một phần quan trọng của cây được sử dụng trong y học. Vỏ rễ có hiệu quả mạnh mẽ hơn.
C. Thành Phần Hóa Học
- Vỏ thân và vỏ rễ của cây chứa một loại alkaloid với vị đắng, được gọi là macgosin. Ngoài ra, còn chứa khoảng 70% tannin.
D. Tác Dụng Dược Lý
Tác Dụng Chữa Giun:
- Chiết vỏ Xoan bằng nước đun sôi, sau đó cô thành cao mềm và chiết cao mềm bằng cồn etylic, thu được nhựa màu vàng nâu với vị đắng và mùi hăng. Nhựa này có khả năng làm giun lợn chết trong khoảng 30 phút.
- Chiết vỏ Xoan bằng nước, sau đó chiết tới cao mềm và chiết cao mềm bằng axeton. Sau khi bốc hơi axeton, thu được nhựa màu vàng có tác dụng làm giun lợn chết trong khoảng 20 phút.
- Tỷ lệ nhựa thu được bằng cách chiết cồn là 0,42%, còn bằng axeton là 0,21%.
Chú Ý:
- Xoan cũng được sử dụng trong y học dân gian với tên gọi khác như khổ luyện tử.