Cây bời lời là một loại cây thảo dược vô cùng độc đáo và quý giá trong y học cổ truyền. Với nguồn gốc từ họ long não lauraceae, cây bời lời ẩn chứa trong mình nhiều bí ẩn và công dụng khác nhau mà ít người biết đến.
Cùng Doctors 24h tìm hiểu sâu hơn về những công dụng thần kỳ của cây bời lời, một trong những cây lâu đời và quý giá nhất trong kho tàng y học cổ truyền Việt Nam.
Giới thiệu chi tiết về cây bời lời
Cây bời lời, còn có tên gọi khác như cây bồ lời, bời lời nhớt, bời lời đỏ, nhớt mèo, sơn kê tiên, là một loài thực vật thuộc họ long não lauraceae, với tên khoa học là litsea glutinosa C.B. Rob. Đây là một trong những loài cây thảo dược quý hiếm và có giá trị lâu đời trong y học cổ truyền Việt Nam.
Về hình thái, cây bời lời có thể phát triển thành cây bụi hoặc cây gỗ nhỏ, thường cao từ 5 đến 10 mét. Thân cây thường có dạng trụ, vỏ màu nâu bên ngoài và chứa một lượng chất nhờn đặc trưng bên trong. Các cành non của cây có nhiều lông, với những đường gờ nhỏ nổi rõ. Lá của cây bời lời mọc so le, thường tập trung ở đầu cành, có hình dáng dài và mỏng, với màu xanh đậm, bóng mượt ở mặt trên và có lông phủ ở mặt dưới.
Kích thước lá khá lớn, dao động từ 7-20 cm về chiều dài và 4-10 cm về chiều rộng, cuống lá dài khoảng 1,5-5 cm.
Hoa của cây bời lời mọc thành từng chùm, mỗi chùm có 3-6 bông, mỗi bông hoa riêng có cuống dài 2-3 cm. Quả bời lời có hình cầu, to bằng hạt đậu, màu đen khi chín, thường mọc vào các tháng 7 hoặc 8 hằng năm.
Về phân bố, cây bời lời chủ yếu mọc hoang ở các tỉnh miền Bắc và miền Trung Việt Nam như Nghệ An, Thanh Hóa, Hà Tĩnh, Quảng Trị, Quảng Bình, Thừa Thiên – Huế, một số ít cũng có thể tìm thấy ở Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Hà Giang, Quảng Ninh, Tuyên Quang. Ngoài Việt Nam, cây bời lời còn phân bố ở một số nơi khác như miền nam Ấn Độ, Trung Quốc, Indonesia, Malaysia và Campuchia.
Trái bời lời và cách thu hoạch
Quả bời lời là một trong những sản phẩm độc đáo và quý giá nhất mà cây bời lời mang lại. Với hình dáng cầu tròn, kích thước tương đương hạt đậu, và màu đen bóng khi chín, quả bời lời thực sự là một món ăn mắt và sản phẩm có nhiều ứng dụng hữu ích.
Về thành phần, quả bời lời chứa lượng dầu béo cao lên tới khoảng 45% trọng lượng. Các chất béo chủ yếu trong quả bời lời là olein và laurin, những chất béo bão hòa có nhiệt độ đông đặc ở nhiệt độ thường. Chính những thành phần dinh dưỡng độc đáo này đã làm nên giá trị to lớn của quả bời lời.
Vào các tháng 7 và 8 hằng năm, khi quả bời lời bắt đầu chín, người dân địa phương sẽ tiến hành thu hoạch. Quá trình này thường được thực hiện thủ công, bằng cách hái từng quả một khi chúng đã đạt độ chín tối ưu. Sau khi thu hoạch, quả bời lời sẽ được đem ép để chiết xuất dầu. Dầu bời lời thu được có thể được sử dụng trong nhiều ứng dụng khác nhau, từ làm nến, xà phòng, cho đến các sản phẩm gia dụng khác.
Ngoài dầu quả, gỗ non của cây bời lời cũng chứa một lượng nhỏ tinh dầu, do đó cũng được tận dụng và ứng dụng trong một số lĩnh vực. Tuy nhiên, việc khai thác gỗ bời lời phải được thực hiện một cách hợp lý và bền vững, nhằm bảo tồn nguồn gen quý giá này.
Đáng tiếc là cây bời lời vẫn chủ yếu là nguồn tài nguyên hoang dại, chưa được trồng phổ biến ở Việt Nam. Vì vậy, việc quản lý và khai thác trái bời lời một cách bền vững là hết sức cần thiết, để vừa đáp ứng nhu cầu sử dụng, vừa bảo tồn được nguồn gen quý giá này cho các thế hệ mai sau.
Công dụng đa dạng của cây bời lời
Cây bời lời được xem là một “báu vật” trong kho tàng y học cổ truyền Việt Nam, với nhiều tác dụng chữa bệnh và cải thiện sức khỏe hiệu quả. Các bộ phận khác nhau của cây đều được tận dụng và phát huy tối đa giá trị của nó.
Về tác dụng chữa bệnh, vỏ thân và lá cây bời lời được sử dụng rộng rãi. Chúng có công dụng giảm đau, chống viêm, cầm máu và điều trị các bệnh về đường tiêu hóa như tiêu chảy, lỵ; các bệnh về da liễu như vết thương bầm giập, sưng tấy; và thậm chí cả các vấn đề về thần kinh như chứng thiên đầu thống. Người ta thường sắc lá hoặc vỏ cây để uống, hoặc đắp ngoài da ở những vùng bị bỏng, sưng đau.
Ngoài ra, dầu từ quả bời lời cũng được khai thác và sử dụng để làm các sản phẩm mỹ phẩm, nến, xà phòng và các đồ dùng gia đình khác. Trong khi đó, gỗ của cây bời lời có thể được chế tác thành các đồ dùng, đồ nội thất trong gia đình.
Tóm lại, cây bời lời là một nguồn tài nguyên thiên nhiên vô cùng quý giá, với nhiều công dụng khác nhau, từ việc chữa bệnh đến sản xuất các sản phẩm hữu ích trong đời sống hằng ngày. Việc khai thác và sử dụng hợp lý các bộ phận của cây bời lời không chỉ mang lại lợi ích về mặt y tế, mà còn góp phần vào sự phát triển bền vững của cộng đồng.
Kết luận
Cây bời lời, hay còn gọi là cây bồ lời, bời lời nhớt, bời lời đỏ, là một loài thực vật đặc hữu, chứa đựng nhiều bí ẩn và giá trị quý hiếm trong y học cổ truyền Việt Nam. Với nguồn gốc từ họ long não lauraceae, cây bời lời sở hữu những đặc điểm hình thái độc đáo, từ thân cây chứa chất nhờn đến lá dài mỏng và quả có màu đen khi chín.
Tuy nhiên, cây bời lời vẫn chưa được trồng phổ biến, chủ yếu là nguồn tài nguyên mọc hoang ở một số khu vực miền núi phía Bắc và Trung Việt Nam. Việc bảo tồn và khai thác bền vững nguồn gen quý giá này là vô cùng cần thiết, không chỉ để tiếp tục phát huy các giá trị y học truyền thống, mà còn góp phần vào sự phát triển bền vững của cộng đồng.